Category Archives: Travel Tales

A time for killing*

Posted on by

by Andrew Palmer

17th April 1997

This is dead time, like dead ground, where something big, like a canyon, can hide from a close observer. No one knows where I am. In England they think I am in Syria; in Syria they think I am still in England. I have time to kill. Indeed, it is a time for killing: tomorrow is the Kurban Bayrami, the Muslim Festival of the Offering. That is why I have come back early: to redeem my car from the Customs Office before the six-day holiday begins. Yesterday or the day before there was a big conflagration among the tents at Mecca, in which about 200 died. It was covered last night on Turkish television to the point of saturation. Today all the pilgrims, including the Turkish Prime Minister, Erbakan, will go up Mount Arafat. When I left Turkey from Adana airport on 20th March, I was surrounded by old men and women in white, about to fly to the Hadj. Tomorrow the slaughter will begin. Here in Turkey it will continue for four days. The animals which shed their blood will be sheep and cows, at least a million of them in Turkey alone. Muslims do this because Abraham did it. Abraham who, according to a Muslim tradition, was born at Urfa. I arrive in the evening. All the way along the road from Adana I have been passing trucks full of sheep. In Urfa, certain shops are open until late; the people are buying new clothes, new shoes, jewellery, toys, tape-recorders, ceremonial knivesÉ The men are having haircuts and getting shaved; the old-fashioned cut-throat razor at their helpless throats seems too suggestive for comfort, in a place where thousands of throats will be cut after prayers tomorrow morning. I shall feel under-dressed, unless I go out and buy myself a new shirt to wear with my suit. An old man comes in to the shop, asking me for small cash, and protests, as the sales assistant shows him out of the shop: “He knows! He knows!”. But it is only later – cooling off around the fountain in the Turkish Baths – that I learn that Muslims should not refuse to give alms on this, of all days. The hammam in the cellar of my hotel (the “Harran”) is full of old men and young men, fathers and their prepubescent sons.

18th April 1997

I sleep late, avoiding the sight of slaughter in the streets, but I awake nonetheless to the sound of bleating, instead of birdsong. From the roof of my hotel I can see a river of blood in a very large ditch. I remember reading how 400 monks opposed to the Byzantine Emperor’s religion were slaughtered in the ditch outside the Southgate of this city. After a moment, I realise that what I see is blood mixed with water and the ditch is the cutting through which the Kara Koyun, or “Black Sheep”, river runs, collecting the life-blood of countless animals today.

The ancestor of the Kara Koyun, the Daysan (Greek: Skirtos), or “leaping river”, destroyed the lower part of the city (then called Orhay, or, in Greek, Mesopotamian Edessa) on several occasions. I imagine it was more powerful than this sickly stream between its banks of ordure. According to the Syriac Chronicle of Edessa (AD 540) the first recorded flood was in AD 201. Afterwards measures were taken to prevent another similar disaster: the river-bed, which passed, of necessity, through the city-walls from west to east, was widened and the banks were built up high. It was forbidden to sleep near the river (the disaster had occurred at night) and a special watch was kept above the water-gates. The king, whose name was Abgar, the son of Ma’nu, built himself a high palace on a rock outside the city to the south and stayed there in the winter. He also rebuilt the palace inside the wall, around the springs at the foot of that same high rock, as the summer residence of the king. All these works were recorded in the annals of the city. There is no word of a cutting to the north of the city or a dike to the north-west which diverted the river around the northern wall. These must have been made at a later time.

Procopius, in the Buildings, flatters Justinian by attributing this solution of the problem to that emperor. But already in the fourth century, in this same month of April, AD 384, a pilgrim from the Far West, Egeria, had seen the channel dug to divert the river around the northern wall, although at that time it was dry. The bishop who showed her around the city told her that the Persians had dug the channel to pressurise the besieged by thirst; but this can hardly be true, any more than the story (preserved in a XIIIth-century Syriac chronicle) that it was Nimrod the Giant who diverted the river. More likely the channel, a deep cutting through the shoulder of rock which forced the river southwards towards the springs and made it necessary to include either both, or neither, within the city-walls, was dug after the flood of AD 303. The city was at that time a Roman colonia not far from the eastern frontier and thus important to the Roman Empire, which feared the ambition of the young Sasanian Empire of Persia to recover all the territory once ruled by Xerxes and Darius. Constructing the ditch and the dike must have been a routine matter for the Roman engineers. The memory of the event was suppressed by the bishops who came to control the annals of the city, because the emperor under whom the work was done, Diocletian, had persecuted the Christian Church.

For many years this work of the Roman engineers protected the city from calamities; but the arches of the bridge over the ditch were narrowed by branches and other vegetation and the channel began to silt up, until the water came up over the dike and the river returned to its former bed. It was only a matter of time before the next catastrophe would occur (this happened in AD 413, as we read in the Chronicle of Edessa). By AD 384, the time of Egeria’s visit, the dryness of the channel had become the “proof” of a “miracle”. The bishop who was her guide told the gullible pilgrim that the Persians had diverted the river in order to reduce the city by depriving the inhabitants of water; but that God caused springs to be opened within the city-walls, inside the palace of King Abgar, and dried up the river, so that the Persians themselves were driven away by thirst. Egeria did not ask why the Persians did not benefit from the stream flowing from the springs, although she crossed what she understood to be that stream and remembered it as “a great river of silver”. In fact, on just such a sunny day as this, she must have crossed the river Daysan, which had returned to its original bed and which passed, augmented by the water of the springs, through the lower part of the city and out below the eastern walls into the Plain of Harran.

So did the holy man, a monk and confessor tell a lie? Not just one, but several! Since the annals of the city, as far as we know them from the Chronicle of Edessa, were largely taken up, from the early IVth century onwards, with the affairs of the bishops, Egeria’s guide, who was the bishop of Edessa, must have known that the high palace on the rock was built after the palace on the springs, but he told Egeria that Abgar’s first palace “was on high ground, like most palaces in those days”, a phrase which betrays the glib tongue of a none-too-scrupulous cicerone. He must also have known from the annals that the Tomb of Abgar, which he showed Egeria, was not yet made in the time of Abgar the Black (“In the year 400 [AD 88-89] King Abgar [Abgar VI bar Ma’nu reigned from 71-91] built a nafsho [that is, a tomb-tower] for himself”: Chronicle of 540; described as the mausoleum of the House of Aryo in the Teaching of Addai), yet he told her that it was his. He probably knew, or guessed, that the marble busts of Abgar and of his son, Ma’nu, were of the Severan period, shortly after AD 200, not of the Ist century, as Egeria was told (they were probably sculpted in Rome during Abgar VIII’s sojourn in that city, which is recorded by Dio Chrysostom and echoed by Procopius, though the latter projects it back to the time of Augustus).

The bishop certainly knew that the original text of Jesus’ letter to Abgar the Black, as quoted by Eusebius from the annals of Edessa, contained no promise that Edessa would be impregnable to its enemies, yet he included this promise in the translation he gave to Egeria. She naïvely supposed that this version was more complete than the shorter letter which she had read in a translation at home, presumably one brought back to the Far West by an earlier pilgrim. In fact, it seems likely that Egeria’s guide was personally responsible for this most daring fraud of all: an addition to a text which claimed Jesus himself as its author. His tour of the city was designed to focus attention on that promise. Knowing all this, one can believe that the holy bishop even dared to hoodwink Egeria on the subject of the river’s course. But how did he do that? He must have prevented her, during her three-day stay, from seeing the upper course of the river. To do this he had to keep her away from the western walls (especially from the water-gates, which were probably out of bounds anyway as belonging to the military precinct of the praetorium) and from the north side of the Palace Rock.

Traffic from the direction of Antioch entered Edessa in those days from the north, not, as today, from the west. The Westgate was used for burials: it was named after the kappe, or burial-niches, in the quarter now called the Forty Caves. Egeria was escorted to the martyrium of St Thomas, then, perhaps, lodged outside the Eastgate, near the other martyria on that side and to the north (the Chronicle of 506 speaks of “all the convents and inns that were close to the wall [on the outside]” and of “the bones of all the martyrs which were around the city”, presumably including the shrines of Sharbil, Babai, Barsamya and the famous pair, Gurya and Shmona on the north side of Edessa). She was kept busy the following day and the day after that with chaperoned visits to these martyria and to the holy monks who lived among them. Later there would be two monasteries directly outside the Harran Gate: that of the Oriental Brothers, and that of the Mother of God. Egeria says that “other [monk]s had their cells further away from the city, where it was more private”. The sites of the future Monastery of Saint Cosmas, now the shrine of the Righteous Job, and of the Monastery of the Domes, further to the south, are possible candidates. Egeria, who climbed many mountains, may even have gone up to the Monastery of the Tomb-Towers, which would have taken her the better part of a day. That she gives no further details is not difficult to explain. She surely intended to write another letter full of the wisdom of the desert-fathers (and the desert-mothers) in Egypt, in Sinaï, in Palestine, in Mesopotamia and in Cilicia. She visited them everywhere she went and they are the first justification she gives to her sisters for the unplanned excursion to Edessa. Other books of this kind have survived, such as the History of the Monks in Egypt, the Lausiac History, by Palladius, and John Moschos’ Spiritual Meadow. Egeria’s surviving letter has a separate section on the Jerusalem Liturgy, into which she gathers all her observations on this subject. She has the self-discipline to refrain from telling them in the course of her earlier narrative, so she was certainly capable of holding back details of her visits to the ascetics and keeping them for their proper place.

Two days, then, were spent gathering sayings for a book or a letter on the monks and nuns of the east, sayings which Egeria will have heard in the words of an interpreter and noted by shorthand, as she noted the narrative of the bishop, with evident accuracy. The bishop’s tour probably took place on Sunday, the day of the Resurrection; Egeria will have been presented to the bishop after church. If he was aware that she was planning to write letters and perhaps a book about her pilgrimage, he may have attached considerable importance to her as a mouthpiece and a means of communication with the western world.

After the Eucharist, then, the bishop, a successor to the apostles and, like them, “a fisher of men”, took the pilgrim from the cathedral to the nearby palace of the king and gave her a breakfast of fishes from the pools created by the springs within that palace. By doing so he imitated the resurrected Jesus, who roasted the “miraculous draught of fishes” for St Thomas and the other apostles on the lakeside in Galilee, as related in the Gospel According To John. The action was richly symbolic, but the symbolism was lost on Egeria.

He then went out of the palace, showing her the busts of the king and his son and no doubt suggesting to her (inspired by the Acts of Judas Thomas and by Ephraims madroshe on the pearl) the pearl-like sheen which she ascribes to the marble, and crossed by a bridge the very river which he would later tell her had been dried up for ever by a miracle. He even drew her attention to this river and to the abundance of its water and made her believe that all this water came out of the miraculous springs in Abgar’s palace. It must have been impossible, then, to see the western watergates from the bridge.

He then took her on what seemed to be a complete tour of the city. First they will have walked up the street parallel with the western walls, which Egeria must have seen marching beside them. Then they will have mounted the battlements at the Gate of Hours (now the Gate of Samsat). From here they will have had a view very much like mine from the roof of the hotel; the hotel is further to the east, and so further downhill, but its roof (above the sixth floor) compensates by being higher than the battlements. The intervening buildings will not have been so high as they are today. Far away to the south they could see the Palace Rock and, below it, the greenery which grew around the springs in the palace gardens of King Abgar. To the west they could see the ancient acropolis (of which Egeria says nothing – presumably it had only pagan temples and was thus without interest for her) and, beyond the western walls, the hills in which the river rises, crouching low on the horizon. The hill on which the acropolis stood and the walls which marched along its western crest blocked Egeria’s view of the Valley of the Stadium and of the upper course of the river. Just below her, she could see the vast cutting on either side of the Roman bridge outside the Gate of Hours, and satisfy herself that it was dry. Over to the east was visible the plain, on which the Persians must have pitched camp. To the south was the Gate of the Sun-Temple (now the Harran Gate), where King Abgar had held up Jesus’ letter as a talisman against the besiegers.

Egeria evidently had an interpreter who sat with her while the bishop told his story. She got the story down word for word, presumably by shorthand, something she could only do if they were resting. From the wording of the story we can see that it was told from a vantage-point at which everything could be seen: “the small hill you see up there”, from which the city had its water; “the springs you can see over there”; the dry channel, which “is like that today, as you can see, for since then there has never been any water running in it”; Abgar’s palace, which, “as you can see, had been on high ground”. The bishop ended by saying, “Now let us go to the gate where the messenger Ananias came in with the letter of which I have been telling you.”

So, whether they went back the way they had come, or (more probably) walked along the battlements, he took her to the Southgate, where he read her the letters of Abgar and of Jesus, including the fraudulent passage containing the promise that Edessa would be impregnable to her enemies, the promise which gave point to the whole story of the Persian siege. They then went around, outside the city walls, and Egeria and her interpreter were shown the Tomb-Tower of Abgar and his family. Egeria writes, “The holy bishop also showed us the tomb É and he took us up to Abgar’s first palace (the one on the Palace Rock, according to the bishop), and showed us all the other things there were to see.” This seems to mean that they did not actually go up to the Tomb-Tower of the House of Ary.

By now, it being time for Evensong, the bishop will have taken his guest back to the cathedral by way of the Harran Gate. She thought she had seen, in the hydrography of the city, the incontrovertible proof of the power of God and of his favour towards King Abgar and his city. It was a superb conjuring trick, which the bishop insisted on performing in person; for who would dare to doubt the word of a holy monk and confessor? If any shadow of a doubt should subsequently arise in the mind of the pilgrim, it would be dispelled by the illusion that the whole city and the surrounding land had been surveyed. But why did the holy man indulge in fraud? For two reasons, I suggest, as usually in Byzantine times, one theological, the other political; and, as usual in Byzantium, the theological reason is also political, the political reason also theological.

The theological reason has to do with the Old Covenant passing away and being replaced by the New. The drying up of the river, which is reminiscent of the parting of the Red Sea and the Jordan, two events central to Jewish sacred history, was intended by the bishop, as I think, to symbolise the redundancy of Judaism, while the welling up of the springs in the palace of Abgar stood for the birth of Christianity. The Persian siege represented the persecution of the new religion by the Romans; and the diversion of the river into the Persian camp was like the alliance between the Jews and the Romans in crucifying Jesus. The city of Edessa stands for the Church, nourished by the miraculous Resurrection of the crucified Jesus. This symbolism was politically charged, because there had been, in the period before Egeria’s visit, a resurgence not only of the more Jewish interpretation of Christianity, Arianism, but also of Judaism itself. Julian the Apostate (AD 360-363) had given confidence to the Jews by authorising the rebuilding of the Temple of Solomon, although his reign was too short to allow the project to be realised; his successor, Jovian, had reigned only a few months; after that came Valens in the east and his brother Valentinian in the west, both of whom gave their support to Arianism and thereby, according to Saint Ephraim (who died at Edessa in AD 373), removed the essential difference between Christianity and Judaism, namely Jesus’ property of bridging the divine and the human by his full identity with both. Valens died at Adrianople in AD 378 in battle against the Goths and the Visigoths. His successor, Theodosius, became sole emperor, ruling from Milan, where he was influenced by Ambrose, the bishop of that city, to initiate an anti-Jewish bias in the imperial administration and legislature. He also convened a General Council of the Church at Constantinople in AD 381, which reaffirmed the doctrine of the first General Council at Nicaea in AD 325 and condemned Arianism. It was not yet “a time for killing” the Jews, but persecution of various kinds was beginning to be the order of the day.

This leads us to the second, political, reason which the bishop of Edessa may have had for practising deceit on Egeria. The defeat of the Roman army and the death of the emperor on the field of battle at Adrianople in AD 378 placed a large question-mark beside the power of the Cross to defend the Roman Empire against its enemies. The Cross had been put forward as the new talisman of Rome by Constantine the Great, whose statue at Edessa, as in other cities around the empire, held a Cross as the standard-bearer holds the standard in the field. Indeed, oblivious of Christ’s words that “those who live by the sword shall die by the sword”, the Roman standard-bearers now carried a kind of cross, the labarum, into battle. The chief political justification of the favoured position of the Church in the Roman Empire of Constantine and his successors was this: that the power of Jesus protected the Roman Empire against its enemies and made the emperor victorious. The spectacular defeat of the only non-Christian successor of Constantine, Julian, and his death of the field of battle, seemed to confirm this reasoning. But it must have rung hollow after Adrianople. One can imagine how much capital the Jews made out of this defeat, since already in the time of Saint Ephraim they were crowing over the Church, split as it was between the Nicaeans and the Arians, both of whom rested their case on the text of the Gospels. The only answer was to attribute the defeat to the Arian sympathies of Valens and to restate the Constantinian doctrine with renewed vigour, saying that all Roman emperors would be victorious, provided that they were not heretics, like Valens.

The promise of Jesus to King Abgar, that his city would never be taken by its enemies, can be understood as a transferred restatement of the doctrine of Constantine. It was invented, I suggest, by Bishop Eulogius, who had been exiled by Valens for his opposition to Arianism, and who, after his return from exile, received Egeria and many other pilgrims at Edessa. Edessa epitomises both the Church and the Empire. Abgar set an example which was followed by Constantine. Where Constantine was victorious in the sign of the Cross, Abgar was saved by the letter of Jesus. For pilgrims like Egeria, it was recommended to go from Jerusalem to Constantinople, taking in Edessa on the way, just as the Christian Faith, which spread from Jerusalem, only became the religion of the Roman Empire after first becoming the religion of the little kingdom of Orrhoene. This one small city’s role in epitomising all that the Church and the Roman Empire stood for was reinforced by the visit to Harran. The largely pagan population of that city stood in contrast to the largely Christian population of Edessa; and the bishop of Harran drew attention to the proximity of the Persian border when he told Egeria that Abraham’s birthplace (Ur of the Chaldees, according to the hebrew tradition, not Urfa, as Muslims say) was in Persian territory and thus inaccessible to pilgrims.

Pilgrims like Egeria may have been generally identified by eastern churchmen as receptacles for ideas and chosen as the vehicles by which those ideas could be spread to other parts of the Empire. The usefulness of these ideas (their “truth”, as the bishops would have said) was ample justification for trivial fraudulence, such as pretending that the river had dried up, when in fact it had returned to its former bed. It even justified, I believe, so far as Eulogius was concerned, misrepresenting the contents of a letter supposedly written by Jesus himself and attributing to him a promise which would be seen to have failed, if ever Edessa should actually be taken by the Persians. This happened in 609 and no doubt the event deeply undermined the confidence of the local Christians, who, thirty years later, surrendered the city to the Arabs after a token resistance and began to lose their faith. Today the city, renamed Urfa, is entirely Muslim. The last Syrian Christians left in 1924 and went to Aleppo. Nine years before that the Armenians had been the victims of the worst “time of killing” in recent memory.

All these things occur to me as I stand on the roof of my hotel. Then I descend from that height, coming down at the same time out of my cloud of historical reflections. I walk down to the Great Mosque, built in AD 1170, and approach it through an archway on the north side, which looks Roman. The row of arches continues as part of the wall to the west. In the courtyard are numerous sculpted capitals and in the prayer-hall several marble columns. The imam’s assistant tells me that this used to be a church, called “the red church”, probably because the columns are of pink marble. (According to Segal, this may have been the church of St Stephen, constructed with imperial funds in the early Vth century on the site of the former Jewish synagogue.) Here there is a well from which pilgrims drink in faith, wishing to be cured of their skin ailments and of eye-diseases. I drink from the well, with little faith, hoping that my weak eyes will grow stronger and that my skin will cease to itch – perhaps hoping to cure my lack of faith. The assistant tells me that the well is known as that into which the towel (mendil) of the prophet Jesus was thrown. I ask him whether Jesus visited Urfa. No, he says, Jesus lived in a village near Jerusalem; but he sent the towel as a present to the king of Urfa. Outside the Great Mosque I am struck by the quantity of doctors advertising their services by red and white notices. Does this mean that Urfa has more than its fair share of sick residents, or is the phenomenon connected with the pilgrimage, which must attract many sick people? No doubt they are ready to try medical remedies in addition to religious ones.

Notes

* For literature mentioned here, see S. Brock: “Syriac historical writing: a survey of the main sources”, Studies in Syriac Christianity: history, literature and theology, Aldershot, 1992 (Variorum collected studies ; 357)

Heer, maak het stil in mijn hart: impressies van een Syrisch-katholiek klooster

Posted on by

door André de Raaij

In de wegenatlas van de Australische rugzakgidsenuitgeverij Lonely Planet staat het punt aangegeven als ruïne midden in het land, en eigenlijk moet men dit ook vooral blijven denken: Mar Mousa, ten oosten van de stad An Nabk kan en moet geen trekpleister worden voor mensen die een goedkoop logement zoeken in de woestijn. De ruïne ligt ruim een uur lopen langs een ezelpaadje door de bergen, vanaf een weg wel te verstaan die de naam ook niet verdient: meermalen kruist men een wadi die in de winter wellicht niet eens per auto te passeren is.

De belangrijkste indruk die ik heb overgehouden van het Syrische platteland (ik zou het beter de buitenstedelijke ruimte noemen, want “platteland” is zo’n aartsnederlands begrip dat niet past bij een land met veel heuvels en bergen) is: stilte en rust. In Nederland, en elders in West-Europa is de akoestische vervuiling van het autoverkeer alomtegenwoordig als voortdurende ruis. In Syrië is de situatie ongeveer andersom, vooral omdat automobilisten in de stad steeds willen laten horen dat ze op de weg zijn door middel van hun claxon. Wat is Amsterdam rustig, wat is het Nederlandse platteland druk.

Stilte als daadwerkelijk ontbreken van geluid kan alleen absoluut zijn, en is als zodanig een ontmoeting met het goddelijke. Kierkegaard wijst hier bijvoorbeeld op in verscheidene theologische geschriften. Maar een dergelijke ontmoeting met het absolute kan voor ons sterfelijke aardbewoners alleen maar zeer kortstondig zijn. Zij moet ook noodzakelijk reliëf krijgen door stiltedoorbrekend geluid. In de bergen of velden van Syrië is dat meestal een bromvlieg of een vogel (leeuwerik, bonte kraai, zelfs een zwerm gieren – maar die heb ik niet gehoord). Of het ruisen van gras of gewas. Stilte kan niet in gradaties uitgedrukt worden. De weg naar Mar Mousa is al stil, maar ‘s avonds of ‘s nachts – als ook vogels en insekten zich rustig houden – wordt de stilte alleen doorbroken door een enkele tinkelende geitenbel of een huilende hond. Een volmaakte plaats om de juiste stilte te ontmoeten.

Overdag, dient gezegd, is het merkwaardige klooster juist vol bedrijvigheid. Enkele nonnen afkomstig uit Italië hebben de geitenteelt professioneel ter hand genomen. Er is een kaasmakerij waar de dagelijkse melkgift wordt verwerkt voor eigen gebruik. Bij iedere maaltijd eet men zuivel afkomstig van de eigen kudde. In de kaasmakerij staat het enige elektrische apparaat dat op gangbare spanning werkt: zo’n blauw licht uitstralende staaf die insekten aanlokt en de diertjes afmaakt. In de kaasmakerij merk je dat dit gepaard gaat met een ploffend geluid, dat te vaak de rust doorbreekt – zo mag een vlieg eigenlijk niet de stilte doorbreken, het kwetst vlieg en stilte. Er is sprake van dat de capaciteit van het aggregaat wordt opgevoerd en dat er een koelkast in de kaasmakerij kan komen, moge dit snel gebeuren.

Het tinkelen van de bellen is nooit ver weg overdag, ook al worden de geiten in de bergen in de ruime omgeving gehoed. Stallen en verblijven van monniken en nonnen staan verspreid tegen de berg op. Sommige kluizen zijn tegen de rotsen aangebouwd met de stenen van de berg als deel van een muur. Een uit Irak afkomstige inmiddels uitgetreden monnik laat ons zijn verblijf zien – bereikbaar na een steile klim, net nog enigszins comfortabel en in ieder geval ook binnen de opstelling van het klooster afgezonderd.

Men moet zich bij de woorden “monniken” en “nonnen” niet mensen voorstellen in het uniform van de habijt. Tijdens de gebedsdiensten draagt men wel een pij, maar verder zijn de leden van deze gemengde communauteit uiterlijk niet te onderscheiden van “gewone wereldlingen”. U heeft intussen wel begrepen dat de ruïne zoals in het begin vermeld volop bewoond is. Waarom wordt het dan aangegeven als ruïne?

Het eenvoudige antwoord is, dat het kerkgebouw en het oorspronkelijke klooster dit ook waren, in de loop van deze eeuw overgegeven aan de elementen en geregeld in bezit genomen door langstrekkende herders, bezocht door rovers die de religieuze kunstuitingen al dan niet met sukses kwamen halen, of passanten die graffitti kwamen aanbrengen. Al deze sporen zijn terug te vinden in de kerk, die echter sinds 1983 weer in gebruik is genomen, op initiatief van een Italiaanse en een Zwitserse monnik die al spoedig versterking kregen. Van buiten is er niet meer te merken dat het klooster een ruïne geweest is. In de kerk zijn er de al genoemde sporen die echter het door de tijd beproefde karakter van de ruimte onderstrepen: de oudste schilderingen dateren van de dertiende eeuw, als ik het mij goed herinner.

Zoals gebruikelijk in Syrische boerenwoningen neemt men in de kerk plaats op de grond, die hier gedekt is door huiden van geiten uit eigen kudde. Als wij het klooster bezoeken is het volgens de Gregoriaanse kalender Pinksteren, en in de Syrisch-katholieke kerk houdt men deze tijdrekening aan. Er zijn twee gebedsdiensten van een uur per dag, om praktische redenen, men kan immers de geiten niet alleen laten of steeds naar de stal laten lopen. Maar de vespers voor Pinksteren duren veel langer dan een uur. De dienst gaat merkwaardig informeel, kloosterlingen knikken naar elkaar of praten over hoe de dienst verder gaat (die indruk wekken zij althans). Gezang wordt soms omlijst met een trommel en een eenvoudig snaarinstrument. De dienst is in het Arabisch, de niet-Arabischtaligen worden uitgenodigd in hun eigen taal een gebedsintentie te laten horen, de Pinkstergeest zal wel voor de vertalingen zorgen, verzekert de abt in het Engels. Ook schriftlezing vindt gedeeltelijk in de eigen taal van de gasten plaats. Zoals altijd ben ik net te laat om het woord te nemen in het grote gezelschap. Mijn luid bonzende hart moet eerst de ergernis over het gebruik van de term Jahweh in de verstaanbare bijbellezing verdragen, en de lichte angst terwille van A. die na de lange tocht hierheen als diabete meer dan anderen allang aan voedsel toe moet zijn – wat een lange dienst op den duur tot een bijna onaanvaardbare oefening in versterving maakt. Zij weet tenslotte weg te sluipen (de lage deuropeningen laten geen andere beschrijvende term toe) naar de keuken. Mijn intentie, naar Kierkegaard of Serge Bolshakoff: Heer, maak het stil in mijn hart. Dit lukt later wel, de omgeving helpt vanzelf.

Veel in Syrië blijkt uit te nodigen tot persoonlijke herkerstening, ook al zou men dit wellicht niet denken omdat de meeste mensen het land met Islam zullen identificeren. Niet dat dit laatste ongerechtvaardigd is, maar er is zeker zoveel dat blijvend verwijst naar Christendom en Jodendom. Wij komen hierop terug. Als wij vertrekken van het klooster lopen twee mannen ons tegemoet aan de overkant van de wadi waarlangs het ezelpad voert. Zij groeten niet, zoals men zou verwachten hier in de verlatenheid. Zwijgend en misschien wel gegeneerd maken zij rechtsomkeert en lopen zo snel weg dat ze al gauw uit het zicht zijn. Hoe geheim moet geheime politie zijn?

Het klooster Mar Mousa zij rust toegewenst, afwezigheid van aandacht van geheime politie en rugzaktoerisme, een ruimere elektriciteitsvoorziening en de kracht om door te zetten. En misschien vrijwaring van aardbevingen, al is de leeftijd van het hoofdgebouw indrukwekkend genoeg – maar weten kan men het niet.

Literatuur

Erica Cruikshank Dodd: ‘The monastery of Mar Musa Al-Habashi, near Nebek, Syria’, in: Arte medievale (1992), p. 61-102.

Op reis naar Istanboel

Posted on by

door André de Raaij

Turkije is een land in oorlog, iets wat je beseft als de dag voor je vertrek De Volkskrant kopt met honderden doden in Koerdistan. Nu is Koerdistan in Istanboel ver weg, ter breedte van half Europees Rusland tenslotte, verder weg dan Noord-Ierland van Londen. Je hoeft het niet te merken, sterker nog – je merkt het niet in Istanboel. Het televisiejournaal besteedt het grootste deel van de zendtijd aan de oorlog, het internationale nieuws is dan een sluitpostje, en daar komt zowaar “onze eigen” Ed van Thijn in beeld. Vijftig Turkse doden in Amsterdam, zoemt het door de stad, zo zie je dat “de Bijlmerramp” ook elders zijn sporen achterlaat.

In de dagelijkse oorlog in het oosten vallen meer slachtoffers met het staatsburgerschap van de Turkse republiek dan bij deze paniekschatting die in ieder geval niet bleek te kloppen. De oorlog is ook te merken in de krantekoppen. De Iraakse Koerden mogen in West-Europa het grootste deel van de tijd vergeten zijn, voor officieel Turkije zijn het beurtelings vijanden en goede vrienden. Vijanden, als zij de ondeelbaarheid van Irak ter discussie lijken te stellen. Vrienden, als de huidige machthebbers in het autonome gebied de jacht openen op hun concurrenten van de PKK.

Toch zijn de Koerden niet zo onzichtbaar in de stad als eerder althans officieel wel het geval moest zijn. Er zijn koffiehuizen waar men ontspannen aan de waterpijp zit te lurken en waarvan de naam een aanwijzing geeft welk publiek er speciaal welkom is. Een enkele kiosk heeft zelfs een Koerdisch krantje, per definitie subversief – voor de betrekkelijke democratisering werd het bestaan van een Koerdisch volk in Turkije van hogerhand simpelweg ontkend. In het oosten woonden Bergturken, en dat ze wel eens lastig en dwars waren lag aan hun vreemde karakter. Nu vormen zij, net als de Turkse minderheid in Bulgarije, een onmisbare pijler van de regering, al is de Koerdische positie in Turkije alweer aan het afbrokkelen, nu de oude partijen terug mogen keren. Meer dan krantjes in de kiosk vind je Koerdische cassettes bij de audiokiosk (vooral cassettes, enkele ceedees en in het geheel geen platen) en bij de straathandelaren. Op een dag is een van de kiosken aan de kade in Eminönü opgetooid met Koerdische affiches en klinkt de muziek luid in het rond. Het zorgt voor permanente aanloop van druk pratende mannen, die zich verdringen om de speciaal aanbevolen cassettes. Er valt niet tussen te komen. De volgende dag is het affiche weg, zit er iemand anders achter het loket, maar de cassettes zijn er nog en ze liggen prominent vooraan. Bij een andere gelegenheid liet deze kiosk trouwens ook een keer Griekse rebetika over de kade schallen, dus men was helemaal een beetje dwars.

Turkije is officieel weer een democratie, er wordt door de huidige regering zelfs meer democratie beloofd, maar hoe moet je je dat voorstellen bij een land dat in permanente binnenlandse oorlog is? Want laat ik het bij voorbaat stellen: Turkije komt net zo goed voor een grondige amputatie in aanmerking als Rusland of Servië. De Koerden is tijdens de Eerste Wereldoorlog een eigen staat beloofd, net als de Armeniërs en de joden, en nog andere volken in deze streken. Als deze wens niet uitgevoerd wordt zal er geen rust zijn in deze streken, maar ook aan deze rand van het voormalige Turkse rijk wil men van geen wijken weten: wel neerkijken op de minderheden binnen de grenzen, maar als het er op aankomt is men ze liever rijk dan kwijt, en op een flink aantal doden wordt dan niet gekeken.

Nu valt er wel het een en ander te vrezen als de onvermijdelijke verdere explosies komen die de aanpassing van de grenzen aan de etnisch-religieuze werkelijkheid zouden moeten begeleiden. Het halvemaantje van Cilicië, met de steden Adana, Antakya (Antiochië) en Iskenderun (Alexandrette) wordt op goede gronden opgeëist door Syrië: hier woont een in meerderheid Arabische bevolking. Het valt niet te zeggen wat het onlangs herrezen Armenië terug zou willen van het oorspronkelijke hartland van de Armeniërs, waar de etnische zuiveringen van 1915 en later ervoor gezorgd hebben dat deze streken nu Koerdisch zijn. En hoe moet het verder met de Syrische christenen van Tur ‘Abdin? Wat voor effecten hebben de oorlogen die al woeden in de Kaukasus, in hoeverre behoedt het NAVO-lidmaatschap Turkije nu nog van het daadwerkelijk optreden als beschermer van Turkse islamieten in de omliggende landen: Griekenland, Karabach, voormalig Joegoslavië – een rij dominostenen van Zagreb tot ver in Siberië kan tot zeer opgewonden toestanden zoniet bloedige lokale oorlogen leiden, waarbij de buren met hun verkeerde nationaliteit of religie het eerste slachtoffer zijn. Istanboel als nu nog rustige spil van een bloedig gekkenhuis, het fin de siècle van honderd jaar geleden wordt met zwaardere wapens nog eens overgedaan – sombere gedachten die je vergeet als je in Istanboel bent, laat ik dat vooropstellen.

Wat je daar merkt is de onvermijdelijke solidariteit met de geloofsgenoten in Bosnië-Herzegowina, en ik zal niemand van links tot rechts in Turkije op dit punt ongelijk geven. Wel moet ik walgen als in een winkel met boekjes die zich in politieke prenten en cartoons specialiseert een boekje uit Azerbeidjan zie liggen. Met uiteraard de nodige bittere grappen over het reële socialisme, nog maar net verdwenen in deze voormalige Sowjetrepubliek. Maar ook met een tekening over het verschil tussen de etnische zuiveringen in Karabach en Bakoe. De Turken worden naakt en berooid, en met achterlating van hun gedode mannen, Karabach uitgegooid. De Armeniërs vertrekken met een volgeladen auto met aanhangwagen, eveneens volgetast uit Bakoe, een compleet gezin, welvarend en wel, en het detail van het varken dat meegaat in de aanhangwagen is niet vergeten. De gruwelijke pogroms van de Armeniërs tegenover het vriendelijke uitwijzingsbeleid van de Turken – Adolf Hitler heeft een voorbeeld genomen aan de massamoord op de Armeniërs, in zijn tijd.

Zou dat de reden zijn dat Hitlers boek, Mein Kampf, Kavgam in het Turks, in menige kiosk en boekhandel prominent geëtaleerd is? Met daarnaast liefst een titel over Joden en Vrijmetselarij, Het complot van de Zionisten en Vrijmetselarij en kapitalisme? Dit kwartet was ook waar te nemen in een boekhandel die verder gelieerd leek met de als sociaal-democratisch beschouwde CHP, opgericht door Atatürk zelf. Turkije was neutraal in de Tweede Wereldoorlog, en er zijn nogal wat joden naar Istanboel gevlucht als dat kon. Maar een land waar dit boek openlijk aan het publiek kan worden aangeprezen is de Zieke Man van Europa, nog steeds.

Die aanwezigheid van Hitler in de etalage is extra verwarrend als je bedenkt wat de belangrijke thema’s van diens volgelingen in Nederland of Duitsland zijn. Joden, ook wel zionisten geheten, natuurlijk, een belangrijk raakpunt met de Turkse nazi’s. Maar een zeker zo belangrijk punt voor hun geestverwanten in onze streken is juist: Turken eruit, etnische zuivering hier, doet er niet toe of ze ook nazi-sympathieën hebben. Een paradox die inherent is aan dergelijk racistisch nationalisme, dat was ook vijftig jaar geleden al zo. Als je een centrumdemocraat laat weten dat hij of zij geen gore praatjes heeft te verkopen over je Turkse buren – die overigens heel goed eigenlijk Koerdisch of Syrisch kunnen zijn -, dan kan het heel goed zijn dat je een sympathisant van het zelfde gedachtengoed verdedigt. Een reden om antiracisme niet zomaar met antifascisme te vereenzelvigen, al is ook dat erg verwarrend, want het eerste hoort toch vanzelf het tweede te impliceren.

De eerste, belangrijkste indruk die Istanboel maakt is die van massa’s – een enorm drukke stad met veel smog, stoffig en met voortdurende grootscheepse verplaatsing van mensen: via de boten over de Gouden Hoorn, Bosporus en Zee van Marmara; via de bussen, bijna altijd stampvol; via de taxi’s en de lijntaxi’s, dolmus geheten – dat betekent “vol” in het Turks, dat zegt genoeg. De dolmus is een verworvenheid van de Marshallhulp, naar verluidt, en menig busje ziet er naar uit, half door zijn achteras gezakt en nog steeds op de baan; stamp- maar dan ook stampvol is ook de nieuwbakken tramlijn over de Mesè, de middenweg van de Byzantijnse stad. Istanboel is tegenwoordig weer een tramstad, al is het vooralsnog een eindje ter lengte van de Amsterdamse spitslijn lijn 20, van Aksaray naar Sirkeci. Maar een rit is gratis, waarschijnlijk omdat het nog een proeflijn is, en de wagens zijn onbeschrijflijk vol. Als de lijn af is kunnen de tramwagens op zijn minst uitgebreid in revisie wegens deze overbelasting, maar dat zal wel niet gebeuren.

Massa’s te voet, op de boot en per as dus. De chauffeurs sturen echter niet per claxon, als in Caïro, en voorzover ze van toeteren houden geeft de politie zelf het goede voorbeeld. Ze hebben een megafoon op hun dak en dat zullen we weten ook.

Straatverlichting is een zo goed als afwezige voorziening in de stad. Gelukkig is de algemeen-zuidelijke gewoonte van het rolluik voor de ramen hier niet in zwang, zodat de huizen zelf nog enig licht afgeven, maar dat is toch veel te weinig. De straat zit vol kuilen en gaten, bij voorkeur worden de Mercedessen breeduit op de stoep geparkeerd en moet de voetganger zich dus maar op de drukke rijweg begeven – net Amsterdam, nietwaar. De luchtjes van de stad doen Pools aan: een overheersende zwavellucht van kolen of leisteen die als brandstoffen dienen, de auto’s zijn ongetwijfeld niet van katalysator voorzien en als klap op de vuurpijl stinkt ook de Gouden Hoorn naar verrotte sloot. Het is bijna ongelooflijk dat hier zichtbaar vanaf wal of brug grote kwallen af en aan zwemmen – ha, die hebben wij niet in het IJ, of wel? – en dat de vissers op de kade onafgebroken makrelen en sardines uit hun element trekken. In de Gouden Hoorn lijkt mij een mooie taak te liggen voor Hollands Glorie, het baggerwezen, ook al is de haven verder niet verstopt, het gaat meer om de stank.

Tot overmaat van ramp staakt als wij er zijn de reinigingsdienst ook nog eens, de gevolgen hiervan zijn natuurlijk in de armste buurten het duidelijkst waar te nemen.

Turkije is een seculiere staat, het alom aanwezige portret van Atatürk moet ons daar voortdurend op wijzen. Wie de Volkskrant leest weet vast wel, dat eens in de paar maanden op de U-pagina op zaterdag een zeurderig ingezonden stuk geplaatst wordt over de kerkklokken op zondagochtend. Moet dat nou, ik wil uitslapen, en dan klinken die christelijke klokken om half elf, half tien, en dan ken ik nie uitslaapen, en wezijnhiertogniemeerkristeluk in dit land? Het is de zever van types die het ongetwijfeld bespreekbaar vinden dat de moskee in de Buurt dezelfde rechten krijgt – wat hun betreft geen natuurlijk, want anders kenne ze niet uitslaaape…

Nu, in Istanboel valt niet uit te slapen. In deze grootste stad van de seculiere republiek Turkije zijn meer dan 1300 moskeeën, dertienhonderd! Vanuit die moskeeën wordt opgeroepen tot gebed. Vijf keer per dag. Op straat trekt niemand zich er wat van aan, die vier keer overdag dat er vanuit 1300 moskeeën tot gebed wordt opgeroepen, in Istanboel geen Iraanse of Algerijnse toestanden, geen openbaar massaal geveins. Het op een dergelijke manier in het openbaar te koop lopen met enigerlei betrokkenheid met het opperwezen komt op iemand als mij, met de liberale Nederlandse Hervormde Kerk als achtergrond, onwaarachtig over. Kijk eens hoe goed ik mij overgeef aan God. Maar ja, godsdienst privézaak tenslotte, dus men moet het verder zelf maar weten, laat het ook maar in Amsterdam of andere Nederlandse steden van de schaarse minaretten schallen. Alleen moeten die zeikerds met hun ingezonden stukken wel bedenken, dat als iedereen onbelemmerd zijn godsdienstige overtuigingen aan omwonenden mag doen horen, want ze hebben zoooo’n last van kerkklokken, dat zij het nog wel eens zouden kunnen bezuren. In Istanboel wordt omstreeks vijf uur ‘s ochtends door 1300 megafooninstallaties luidkeels gezongen dat God groot is, er geen andere God dan God is en dat Mohammed zijn profeet is – voor het geval dat je het vergeten mocht zijn. Zeven dagen per week, geen moedertjelief dat zich zal bekommeren om jouw uitslaaaapje. De muezzin heeft het er op dit vroege tijdstip ook nog wel eens moeilijk mee, klopt eens op de microfoon, kucht en reutelt eens wat en steekt dan van wal. Zou het ooit echt wennen? Je kunt oordopjes of watjes indoen, of op een plaats in het huis slapen waar het minder doordringt, maar hoe het ook zij, ik geef geen cent voor het voortbestaan van het liberalisme van de zeurpieten die de minaret in de strijd werpen als argument tegen wat kerkklokken op zondagochtend. Het geroep vanuit het riool dat nu nog desnoods met quasi-feministische argumentjes balkt en stookt over hoofddoekjes, – ach wat zielig, en ja dat zal wel, maar iedereen zij zijn of haar eigen zieligheid gegund -, zal ferm aanzwellen al dan niet onder leiding van mijnheer Bolkestein als blijkt dat vrijheid van religie en dus vrijheid voor de islam betekent dat je in het holst van de nacht wordt wakkergeroepen. Van mij mag het, maar ik ben niet optimistisch over de gevolgen als het inderdaad zou mogen vanaf die enkele Nederlandse moskee met minaretten.

Overigens, hoe klinken de christelijke kerkklokken in de hoofdstad van het christelijk oosten? Niet dus, niet in het liberaal-seculiere Turkije, ‘s zondags om een uur of negen dient rust betracht te worden, je ligt dan nog uit te puffen van de salaat van vijf uur. Christelijk en joods Istanboel, we zijn er speciaal naar op zoek geweest, en het was flink zoeken.